Lekarz zbiera wywiad ogólnomedyczny i stomatologiczny. Następnie bada pacjenta klinicznie zewnątrzustnie i wewnątrzustnie. Kolejne dodatkowe informacje uzyskuje dzieci badaniu radiologicznemu, czyli wykonaniu zdjęć rtg pantomograficznego i cefalometrycznego. W wyjątkowych sytuacjach wymagane jest wykonanie rtg CBCT (tomografia wolumetryczna 3D). Szczegółowe badanie ortodontyczne zawiera kolejne procedury – pobranie wycisków na modele diagnostyczne, które służą do oceny i analizy wady zgryzu. Na podstawie badania klinicznego i badań dodatkowych wykonuje się plan leczenia ortodontycznego z wyceną poszczególnych etapów i procedur, omawiając użycie możliwych aparatów ortodontycznych. Czasem przed leczeniem ortodontycznym pacjent powinien podjąć się leczeniu fizjoterapeutycznemu (np. przy zaburzeniach stawów skroniowo-żuchwowych) lub leczeniu laryngologicznemu (przy dysfunkcjach mięśni ust, warg, języka).

Jest to zdjęcie przeglądowe, ukazujące stan szczęki i żuchwy, wszystkich zębów oraz zawiązków zębowych z otaczającą kością oraz stawy skroniowo-żuchwowe, zatoki szczękowe i kręgosłup szyjny. Jest to zdjęcie pomocne w ocenie stanu uzębienia (pod kątem próchnicy), wad rozwojowych, urazów, nieprawidłowości zębowych (np. zęby zatrzymane, dodatkowe zawiązki zębów stałych, zęby nadliczbowe, braki zawiązków zębów stałych, brak resorpcji korzeni zębów mlecznych, reinkluzje) zmian nowotworowych, a także zdjęcie pomocne do oceny struktur przed implantacją mini-implantów ortodontycznych.

Zdjęcie to rtg czaszki w pozycji bocznej -niezbędne do oceny ułożenia szczęki i żuchwy wobec siebie i dolnego piętra czaszki. Ukazuje czaszkę, tkanki twarde i miękkie twarzy, podniebienie twarde i zatoki przynosowe, które wymagają oceny przed zastosowaniem aparatu ortodontycznego. Warunkuje ułożenie planu leczenia ortodontycznego.

• U dzieci w wieku 3-4 lat wprowadza się leczenie wczesne czyli interceptywne. Hamuje ono powstanie i eliminuje nieprawidłowe nawyki, dysfunkcje i wady zgryzu. Zaleca się m.in. mioterapię, reedukację, szlifowanie korekcyjne zębów mlecznych oraz proste aparaty takie jak płytki przedsionkowe, płytki przedsionkowe z zaporą dla języka czy równie. W przypadku wystąpienia nieprawidłowych nawyków (np. zbyt długie ssanie smoczka u dziecka) lub dysfunkcji mięśni w jamie ustnej – dziecko kieruje się na terapię logopedyczną w celu korekty powstałej dysfunkcji, ewentualnie przygotowanie do leczenia ortodontycznego.
• W wieku 6-7 lat wdrażane może zostać leczenie czynnościowe aparatem ruchomym, wówczas dziewczynki jak i chłopcy są w pierwszej fazie intensywnego wzrostu i aparaty ruchome są skuteczne w leczeniu wielu wad zgryzu. W tym wieku dochodzi do intensywnej wymiany uzębienia mlecznego na stałe (siekacze, pojawiają się „szóstki”), gdzie stan ten wymaga oceny .
• Okres pomiędzy 7-9 lat, czyli okres uzębienia mieszanego i wczesnego stałego, to czas wymagający kontroli u ortodonty, który może zdiagnozować w tym okresie różne nieprawidłowości szkieletowe, zębowe i czynnościowe. Jest to też graniczny wiek wprowadzenia ważnych aparatów czynnościowych przy dużych wadach zgryzu (np. maski twarzowej przy progenii i hipoplazji szczęki, aparatu Hyrax/Hassa przy zwężeniu szczęki).
• 9-11 lat dla dziewczynek to okres silnego wzrostu – wówczas korzystne jest leczenie czynnościowe aparatami ruchomymi. Są one bardzo skuteczne w niektórych wadach zgryzu – szkieletowych (jeśli wada jest efektem dysproporcji w budowie szczęki względem żuchwy) i zębowych.
• 13-14 lat to okres intensywnego wzrostu chłopców, w tym wieku również może zostać wprowadzone leczenie czynnościowe u chłopców (np. leczenie wad dotylnych, tzw. tyłozgryzów).
• Młodzież z powodu wady zgryzu i zaburzeń czynnościowych może być leczona ortodontycznie, logopedycznie i chirurgicznie, w zależności od rodzaju i wielkości wady. Wprowadza się aparaty ruchome, stałe cienkołukowe (czyli aparat stały z zamkami na poszczególnych zębach i drucikami) oraz stałe grubołukowe, towarzyszące leczeniu aparatem stałym cienkołukowym lub stosowane niezależnie od aparatu stałego cienkołukowego.
• Dorośli również mogą podjąć się leczeniu ortodontycznemu, nie ma ograniczeń wiekowych w zakresie leczenia, natomiast sam proces leczenia obwarowany jest wskazaniami i przeciwskazaniami.

Wyróżniamy aparaty:

• aparaty stosowane w profilaktyce ortodontycznej, np. płytka przedsionkowa stosowana w leczeniu tyłozgryzów i zgryzów otwartych jak i dysfunkcji mięśni, która hamuje niepożądane oddziaływanie tkanek miękkich, umożliwiając harmonijny rozwój układu ustno-twarzowego
• zewnątrzustne, np. maska twarzowa, którą leczy się niedorozwój szczęki (przodozgryz rzekomy). Dzięki wyciągom zewnątrzustnym dochodzi do przemieszczania doprzedniego szczęki
• ruchome, czyli wyjmowane, różniące się budową i konstrukcją. Posiadają akrylową bryłę oraz aktywne śruby i elementy druciane, jak sprężynki, łuki wargowe, klamry czy peloty. Działają siłami przerywanymi podczas noszenia w ciągu dnia i w nocy, według zaleceń lekarza – najczęściej 12-14 godzin na dobę. Dzielimy je na jednoszczękowe i obuszczękowe.
• wewnątrzustne aparaty stałe grubołukowe, łuk Goshgariana, Lip Bumper, Trans-Force, Pendulum, Pendex
• wewnątrzustne aparaty stałe cienkołukowe, zbudowane z klejonych do zębów zamków, drutów i ligatur, mocujących je do zamków. Dzielimy je na lingwalne (klejone od strony języka) i standardowe. W zależności od rodzaju ligaturowania, mogą być klasyczne lub samoligaturujące (zamki z „klapką” lub podobnymi systemami dociskania drutu w slocie, bez użycia ligatur)
• aparaty do rozrywania szwu podniebiennego (RME – Rapid Maxillary Expansion), stosowane w zwężeniach szczęki i przodozgryzie rzekomym z dodatkowym użyciem maski twarzowej, np. aparat Hyrax, aparat Hass i modyfikacje
• korektory wady, dystalizatory, np. Twin Force, aparat Carriere Motion, które wspomagają ruchy przednio- tylne, współgrają z leczeniem aparatem stałym cienkołukowym
• elementy dodatkowe w leczeniu ortodontycznym, np. TADs, czyli mini-implanty (tzw. mini-śruby) ortodontyczne, stanowiące zakotwienie szkieletowe, wspomagają leczenie aparatem stałym cienkołukowym
• przezroczyste szyny ClearAligner, InvisAlign, to system leczenia oparty na używaniu całodobowym przezroczystych nakładek, kolejno o różnym stopniu grubości, co prowadzi do wyleczenia wady

Przy leczeniu ortodontycznym obowiązują ogólne zasady higieny jamy ustnej, czyli mycie zębów rano, wieczorem i po każdym posiłku, używając całego asortymentu przyborów do higieny jamy ustnej. Są to szczoteczki manualne (wybieramy tę z włosiem średnim), szczoteczki elektryczne (producenci przygotowali specjalne końcówki przeznaczone do aparatów ortodontycznych), nici dentystyczne (często wyposażone w specjalne usztywnione końcówki i cienką gąbkę czyszczącą, które można wsunąć pod drut aparatu ortodontycznego, np. Oral B Super floss ). Niezbędnym przyrządem jest irygator, czyli urządzenie wyposażone w zbiornik na płukankę stomatologiczną i specjalną końcówkę, która oczyszcza trudno dostępne miejsca. Nie tylko sprzęt jest istotny, co sama technika mycia zębów i czas. Więc używając szczoteczkę manualną, stosujemy ruchy okrężne i wymiatające przez min. 2 minuty, natomiast przy szczoteczce elektrycznej są to ruchy posuwisto-pulsacyjne, wibrujące, również przez min. 2 minuty. Dodatkiem do usprawnienia idealnego mycia zębów są tabletki wybarwiające płytkę nazębną – zabieg ten uwidacznia nieumyte miejsca, gdzie zalega płytka bakteryjna, co stanowi ciekawy i skuteczny element w zwiększeniu efektywności mycia zębów.